COVID-19 бизнинг дунёмизга кириб келганида, профессионал текширувчиларга босим кучайди: уларнинг иши янада муҳимроқ ва интенсив бо’либ қолди. Мен Болтиқ Re: Baltica Тергов Журналистика Марказининг Re: Check лойиҳасининг профессионал текширувчиси Сабине Берзина билан гаплашдим. Сабине сиёсатчилар, шунингдек, оммавий ахборот воситалари ва ижтимоий тармоқларда тарқатилган ёлг’он хабарларни қидириб топади ва кейин уларнинг ҳақиқийлигини текширади. Журналист унинг глобал пандемияда фактларни текшириш соҳасидаги тажрибаси ва бутун дунёда тарқалган ақлдан озган фитна назариялари ҳақида гапирди. 

Салом, Сабине! Сиз, еҳтимол, «тож инқирози» бошланганида, сохта янгиликларнинг шиддатли о’сишини пайқадингиз. Қайси сохталар енг ко’п учрайдиган ва енг ко’п тарқалган? 

Биз инқироз даврида сохта янгиликларнинг сезиларли даражада ко’пайганини аниқладик. Энг машҳур ҳикоялар қайси? Ко’пинча буни аниқлаш қийин. Латвия аҳолисининг аксарияти орасида қайси афсоналар тарқалган ва айтиш қийин, бу афсоналар фақат аҳолининг ма’лум бир қисми орасида тарқалган. Масалан, кенг тарқалган воқеалар коронавирус мавсумий гриппдан хавфли емас деб та’кидлади ва оммавий ахборот воситалари ёки сиёсатчилар шунчаки жуда ко’п шовқин чиқардилар. Ба’зи машҳур назариялар, масалан, коронавирус Хитой ёки АҚШ томонидан ишлаб чиқарилган биологик қурол еканлиги ҳақидаги да’волар. Муайян одамни айблашга уринадиган назариялар мавжуд ва бошқа жойларда бо’лгани каби, биз ҳам Билл Гейц билан бог’лиқ ко’плаб фитна назарияларини тарқатдик. Бундан ташқари, турли хил сохта коронавирус дориларига оид янгиликлар мавжуд. Масалан, коронавирусдан ҳимоя қилиш учун сиз шунчаки саримсоқдан фойдаланишингиз мумкин.

Сиз фитна назарияларини еслатиб о’тдингиз. Бу ното’г’ри ма’лумотларнинг глобаллашуви ҳақидаги кейинги саволим учун жуда муҳимдир. Сизнингча, иқтисодий ва сиёсий вазиятга қарамай, ҳар бир мамлакатда ното’г’ри ма’лумотлар тарқалишида о’хшашликлар мавжудми?

Менимча, ното’г’ри ма’лумотларнинг глобаллашуви умуман глобаллашувнинг о’зига о’хшайди. Ко’п одамлар, ҳақиқатан ҳам аниқ ҳокимият марказлари мавжуд бо’лганда, жараёнлар янада глобаллашиб бормоқда. Латвия ҳақида гап кетганда, Америка Қо’шма Штатларидан ното’г’ри ма’лумотлар келади, менимча, бу дунё етакчисидир, ва еҳтимол минтақада кучли о’йинчи бо’лган Россиядан. Булар ма’лумот келиб тушадиган, таржима қилинган ва миллий контекстга мослаштирилган иккита манбадир. Аммо, глобаллашув ро’й бермоқда деб айтмайман, чунки Латвияда маҳаллий фитна назариялари Латвиядан ташқарида яратилмаган. АҚШ учун о’зига хос ажиб фитна назариялари, масалан, Латвияда кенг тарқалиши мумкин. Масалан, QAnon билан бог’лиқ бу машҳур фитна назарияси мавжуд бо’либ, у асосан Доналд Трумп ва унинг тенгдошларига қарши ишлайдиган сояли ҳукумат мавжудлигини айтади. Ушбу назарияни Латвияда ҳам биз тарафдорларимиз бор. Бу г’алати, чунки бу назариянинг Латвияга ҳеч қандай алоқаси ё’қ. Ба’зида биз ното’г’ри ма’лумотларнинг ажойиб манбаларига дуч келамиз. О’тган ҳафта Бразилиядан видеони ко’рдим.

АҚШ учун о’зига хос ажиб фитна назариялари, масалан, Латвияда кенг тарқалиши мумкин.

Посцовет ҳудуди, хусусан нима дея оласиз? Рус тилида гапирадиган аудитория орасида кенг тарқалган сохта янгиликлар мисоллари борми?

Рус тилида со’злашадиган аудиторияни нишонга олиш ҳақида гап кетганда, мен енг катта мутахассис емасман, уларда шунга о’хшаш сабаблар бор. Аммо уларга рус тилидаги оммавий ахборот воситалари ко’проқ та’сир ко’рсатмоқдалар. Масалан, менинг ҳамкасбим сохта ҳикояни рад етган қисқа мақола ёзди. Гап Латвиянинг коронавирус билан курашишга қодир емаслиги ҳақида еди. Бу Латвия тез орада Россиядан ёрдам со’раб мурожаат қилиши кераклигини англатади. Бу аслида содир бо’лмайди. Бу COVID-19 га қарши муваффақиятли сиёсат билан бог’лиқми ёки омадми, дея олмайман, аммо биз коронавирус билан жуда яхши иш қилдик. Масалан, бир мунча вақт биз нолдан аниқ ҳолатларга қадар кузатдик. Шунинг учун шунга о’хшаш воқеа мутлақо асоссиздир.

Аммо ба’зи ҳолатлар борки, биз посцовет ҳудудининг о’зи билан ҳеч қандай алоқаси бо’лмаган г’алати назарияларни пайқадик.

Собиқ Совет Иттифоқи маконига келсак, бу ҳақда гапириш қийин, чунки мен айнан о’ша назариялар қайси мамлакатларда тарқалаётганини аниқ билмайман. Аммо ба’зи ҳолатлар борки, биз посцовет ҳудудининг о’зига хос бо’лмаган г’алати назарияларни пайқадик. Бироқ, худди шу сохта воқеалар айнан ушбу мамлакатларда тарқалди. Масалан, менинг ҳамкасбим Фейсбукдаги рус тилидаги постга асосланиб, қора танли бир киши ҳалок бо’лган Уолмарт автотураргоҳида отишма сабабли қочиб кетган Атланта собиқ полиция бошлиг’и ҳақида ҳикоя устида иш бошлади. Янгиликлар уни ҳанузгача полиция бошлиг’идек ко’рсатди ва полиция бошлиг’и, Атланта аҳолисининг барчаси қуролланиш ёки шаҳарни тарк етиш учун 30 кун борлигини, чунки намойишчилар назорати остида бо’лолмаганликларини айтишди. Албатта, у буни умуман айтмади. Ушбу қуоте гоогле-да, биз Пойнтер тармог’ининг бир қисми бо’лган Қозог’истонда яна бир ташкилотни топдик. Худди шу воқеани текширишди. Нега бу воқеа Қозог’истонда юз берди? Бу бизга г’алати туюлди. Бундан ташқари, биз ушбу сохта тирноқларни инглиз тилида топмадик. Ушбу ното’г’ри хабарни биз Украина оммавий ахборот воситаларида ҳам топдик. Шундай қилиб, бу сохта янгиликлар посцовет ҳудудида тарқалди. Шуниси қизиқки, нега айнан шу воқеа ушбу мамлакатларда кенг тарқалган.

Ното’г’ри ма’лумот манбаси одатда ким бо’лади?

Биз ното’г’ри ма’лумотларнинг манбаи кимлигини иложи борича ко’проқ тушунишга ҳаракат қиламиз. Ва шунга қарамай, биз ното’г’ри ма’лумот ва ното’г’ри ма’лумотни фарқлашимиз керак. Ното’г’ри ма’лумот – бу ҳар қандай ното’г’ри ма’лумотлар, ното’г’ри ма’лумот – бу қасддан яратилган ва тарқатилган ёлг’он ма’лумотлар. Бизда ҳукумат ёлг’он ма’лумот тарқатадиган ҳолатлар мавжуд. Биз молия вазиримиз ёки Бош вазиримиз томонидан берилган баёнотларнинг то’г’рилигини текшириб ко’рдик ва бу баёнотлар ёлг’он еканлигини исботладик. Бундан ташқари, ното’г’ри ва ното’г’ри ма’лумотларнинг манбалари фарқ қилади. Ко’пинча, улар шунчаки бирон бир баёнот берган маҳаллий мераклıлардıр. Бизда маҳаллий фитна назариётчилари ҳам бор. Ҳар хил ҳикояларни тарқатиш уларнинг кундалик иши. Масалан, улар Британиянинг фитна назариётчиси Дейвид Айкенинг таниқли видеоларини нашр етадилар, у коронавирус одам томонидан яратилган деб та’кидлайди (у шунингдек судралувчилар дунёни бошқарадиган назарияни тарқатган). Шундай қилиб, бизнинг маҳаллий фитна назариётчилари ушбу видеоларни олишади ва Латвия субтитрларини қо’шишади. Ёки улар «Пландемия» фитна назарияси ҳақидаги «дунёга машҳур» филмининг таржимасини нашр етишади.

Ба’зида ҳукумат амалдорлари ното’г’ри ма’лумотларнинг очиқ манбаларига айланадилар. Масалан, Доналд Трамп ёки Жаир Болсонаро. Лукашенко коронавирусни рад етгани учун Беларус ҳукумати ҳам ното’г’ри ма’лумот манбаи еди. Латвияда рус тилидаги видеолар тарқалди, бу вирус узоқ ва ёлг’ондир, чунки Беларусияда ишлар яхши кетмоқда. Бу ҳақиқат емаслигига қарамай, ко’п одамлар рад етиш туфайли у ерда касал бо’либ қолдилар.

Эвропа ва АҚШда фактларни текшириш жуда ривожланган амалиётдир. Сизнингча, ҳаракат посцовет ҳудудида қай даражада ривожланмоқда ва сизнинг фикрингизча, ушбу жараённи тезлаштириш учун нима қилиш керак?

Инқироз шуни ко’рсатдики, ҳақиқат текширувчилари ҳақиқатан ҳам зарурдир, чунки дезинформация назорациз миқдорда тарқалади. Ко’проқ журналистлар бунинг нима учун зарурлигини тушунмоқдалар ва шу сабабли далилларни аниқлаш ишларини молиялаштириш учун ариза топшириш учун ко’проқ имкониятга ега бо’лмоқдалар.

О’йлашимча, ҳаракат Шарқий Эвропа ва Марказий Осиёда аниқ ривожланмоқда. О’йлайманки, журналистлар жуда яхши иш қилишади. Ба’зида то’сиқ бо’лиши мумкин, ба’зи собиқ Совет Иттифоқи давлатлари ҳеч қачон авторитаризм кучига ега емас ёки фактларни текшириш учун маблаг ‘ва манбаларга ега емас. Масалан, АҚШдаги фактларни текшириш бо’лимларида жуда ко’п журналист ишлайди. Ташкилотимизда фақат учтамиз бор. Илгари биз иккимиз едик. Аммо, менимча, бу ё’налиш айниқса коронавирус туфайли ривожланмоқда. Инқироз шуни ко’рсатдики, бу одамлар (ҳақиқатни текширувчилар) ҳақиқатан ҳам зарурдир, чунки дезинформация назорациз миқдорда тарқалади. Ко’проқ журналистлар бунинг нима учун зарурлигини тушунмоқдалар ва шу сабабли далилларни аниқлаш ишларини молиялаштириш учун ариза топшириш учун ко’проқ имкониятга ега бо’лмоқдалар.

Катта раҳмат, Сабине.

Агар сиз фактларни текшириш ко’никмаларини яхшилашни истасангиз, бизнинг воситалар то’пламидаги «Текшириш» модулига о’тинг.